स्नेहा उपाध्याय
नेपालमा महिला र किशोरीहरूको जीवनमा पछिल्ला केही वर्षमा थोरै सुधारहरू देखिए पनि, तिनीहरूको अवस्था अझै पनि चुनौतीपूर्ण छ। समाजको विभिन्न क्षेत्रमा लैङ्गिक असमानता, हिंसा, र अवसरहरूको अभावका कारण महिलाहरूले आर्थिक, सामाजिक, र शैक्षिक क्षेत्रमा प्रगति गर्न कठिनाई भोगिरहेका छन्। विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रमा बसोबास गर्ने महिलाहरू अझैपनि विभिन्न समस्याहरूको सामना गरिरहेका छन्, जसमा शिक्षामा पहुँचको कमी, बालविवाह, घरेलु हिंसा, र आर्थिक अवसरहरूको अभाव प्रमुख छन्। यस लेखमा नेपाली समाजमा महिला तथा किशोरीहरूको वर्तमान अवस्थाको विश्लेषण गर्दै सुधारका सम्भावित उपायहरूमा चर्चा गरिनेछ।
लैङ्गिक असमानता र समाजमा रहेको परम्परागत धारणा
नेपालको परम्परागत समाजमा महिला र पुरुषबीच असमानता गहिरो रूपमा रहेको छ। बाल्यकालदेखि नै केटा र केटीका लागि फरक व्यवहार गरिन्छ, जसका कारण महिला र पुरुषबीचको भेदभाव अझ बलियो बन्न पुग्छ। समाजमा महिला र पुरुषबीचको भूमिकाको स्पष्ट विभाजन, जसमा महिला घरधन्दा र सन्तानको रेखदेखमा सीमित रहनुपर्छ भन्ने मानसिकता अझै पनि विद्यमान छ। यसले गर्दा महिलाहरूले आफ्नो क्षमता र योग्यता अनुसार काम गर्न पाएका छैनन्।
यस असमानतालाई घटाउन शिक्षा, जनचेतना, र महिला सशक्तीकरणको आवश्यकता छ। समाजलाई लैङ्गिक समानताको महत्त्व बुझाउन आवश्यक छ, जसले गर्दा महिलाहरूले आफ्ना अधिकारका लागि स्वतन्त्र रूपमा आवाज उठाउन सकून् र विभिन्न क्षेत्रमा सहभागिता जनाउन सकून्।

शिक्षा र अवसरहरूको अभाव
नेपालको ग्रामीण भेगमा अझै पनि बालिका शिक्षामा ठूलो चुनौती छ। कक्षा १० सम्म पनि धेरै बालिका विद्यालय जान पाउँदैनन्, र उच्च शिक्षाको अवसर झनै न्यून छ। बालविवाह र गरिबीका कारण किशोरीहरूले आफ्नो अध्ययन पुरा गर्न सकिरहेका छैनन्। शिक्षामा पहुँच नहुँदा महिलाहरू आर्थिक रूपमा आत्मनिर्भर हुन नसक्दा उनीहरूले विभिन्न समस्याहरूको सामना गर्नुपर्दछ।
महिलाहरूलाई शिक्षामा प्रोत्साहित गर्नका लागि सरकारले निःशुल्क र अनिवार्य आधारभूत शिक्षा प्रदान गर्नुका साथै छात्रवृत्ति, सुरक्षा, र लैङ्गिक अनुकूल पाठ्यक्रमहरू लागू गर्नुपर्छ। शिक्षाको अवसरले महिलाहरूलाई आफ्नो अधिकारबारे जान्न, समाजमा आफ्नो स्थान बनाउने र आत्मनिर्भर बन्न सक्ने मार्ग प्रशस्त गर्दछ।

बालविवाह र घरेलु हिंसा
नेपालमा बालविवाहको समस्या गम्भीर छ। ग्रामीण क्षेत्रहरूमा किशोरीहरूलाई कम उमेरमै विवाह गरिदिने परम्पराको कारण उनीहरूको शारीरिक, मानसिक, र भावनात्मक स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर परेको छ। कम उमेरमै विवाह हुँदा किशोरीहरूलाई गर्भावस्थाका जटिलताहरू, शिशु मृत्युदर, र मातृ मृत्युदरको जोखिम पनि बढी हुन्छ।
त्यस्तै, घरेलु हिंसा पनि नेपाली महिलाहरूको प्रमुख समस्यामध्ये एक हो। सामाजिक संरचना, कानुनी अप्ठेरोपन, र समाजको परम्परागत सोचका कारण पीडित महिलाहरूले आफू विरुद्ध भएको हिंसाको उजुरी दिन सक्दैनन्। समाजमा ‘इज्जतको डर’ को कारण धेरैजसो महिला घरेलु हिंसालाई सहने बाध्यता हुन्छ।
बालविवाह र घरेलु हिंसा रोक्न कडा कानुनको व्यवस्था गर्नुका साथै यसको प्रभावकारी कार्यान्वयन आवश्यक छ। समाजमा महिला अधिकारबारे सचेतना फैलाउने, किशोरीहरूलाई आफ्नो अधिकारबारे शिक्षित गर्ने, र पीडित महिलाहरूलाई न्याय दिलाउन सहयोग गर्ने संरचना बनाउनु पर्छ।

आर्थिक सशक्तीकरणमा महिला सहभागिता
नेपालमा महिलाहरूको आर्थिक सशक्तीकरणको अवस्था पनि कमजोर छ। महिलाहरूलाई सीपमूलक तालिम, व्यवसायिक अवसर, र स्वरोजगारका अवसरहरू न्यून छन्। ग्रामीण क्षेत्रमा महिलाहरू कृषिमा संलग्न रहे तापनि उनीहरूले स्वामित्व र मुनाफामा बराबरको हक पाउँदैनन्। आर्थिक रूपमा आत्मनिर्भर नभएमा महिलाहरूको आवाज दबिन्छ र उनीहरू आफ्ना अधिकारको माग गर्न असक्षम हुन्छन्।
महिलाहरूलाई सीप विकास तालिम, सूक्ष्म(वित्तीय सहायताहरू, र सहकारीमा सहभागिता जस्ता कार्यक्रमहरू मार्फत आर्थिक सशक्तीकरण गर्न आवश्यक छ। महिलाहरूले आफ्नै व्यवसाय वा उद्योग सञ्चालन गर्न पाउने वातावरण सिर्जना गर्नुपर्छ। आर्थिक सशक्तीकरणले महिलाहरूलाई निर्णय प्रक्रियामा सहभागी हुन सशक्त बनाउँछ।

स्वास्थ्य सेवामा पहुँचको कमी
नेपालको ग्रामीण क्षेत्रमा स्वास्थ्य सेवामा पहुँचको कमीका कारण महिलाहरूले उचित स्वास्थ्य सेवा प्राप्त गर्न सकिरहेका छैनन्। खासगरी गर्भावस्थामा देखिने समस्या, महिनावारीमा स्वच्छता, र मातृ स्वास्थ्यमा ध्यान दिन नसक्दा महिलाहरूले स्वास्थ्य समस्या भोग्नुपर्छ। विशेष गरी सुदूर पश्चिम र मध्यपश्चिम क्षेत्रका महिलाहरूमा अझैपनि ‘छाउपडी’ जस्ता कुप्रथाहरूले स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर पुर्या्एको छ।
महिला स्वास्थ्यलाई प्राथमिकता दिँदै प्रत्येक गाउँमा आधारभूत स्वास्थ्य सेवा केन्द्र स्थापना गर्नुपर्छ। साथै, गर्भवती महिला र किशोरीहरूलाई नियमित स्वास्थ्य जाँच, पोषण कार्यक्रम, र स्वास्थ्य सम्बन्धी सचेतना प्रदान गर्न आवश्यक छ। स्वास्थ्यमा सुधार हुनु भनेको समाजमा महिलाको जीवनस्तर सुधार गर्नु हो।

निष्कर्ष
नेपालमा महिला र किशोरीहरूको स्थिति सुधार गर्नका लागि केवल सरकारी प्रयासले मात्र पुग्दैन। यसका लागि सम्पूर्ण समाजले लैङ्गिक समानताको मर्मलाई आत्मसात् गर्नुपर्छ र हरेक क्षेत्रको सहभागिता आवश्यक छ। शिक्षादेखि स्वास्थ्य, आर्थिक सशक्तीकरणदेखि कानुनी संरक्षणसम्म महिला तथा किशोरीहरूको हक र अवसर सुनिश्चित गर्न सबै तहमा सचेतना, नीति, र कार्यक्रमहरू ल्याउन आवश्यक छ। नेपाली समाजलाई सशक्त बनाउन महिला सशक्तीकरणको यात्रा सबैको साझा दायित्व हो।